Rozwój tomaszowskiego przemysłu ma swój początek w pierwszej połowie XIX wieku, kiedy Antoni hrabia Jan Ostrowski decyduje uczynić swoje ziemie ważnym dla Królestwa Polskiego ośrodkiem produkcji sukienniczej. W tym celu sprowadza do Tomaszowa sukienników ze Śląska i Saksonii oraz rozpoczyna działalność inwestycyjną umożliwiającą osadnikom prowadzenie rzemiosła. Sprzyjają temu warunki naturalne – zarówno obfitość wody, jak i surowce budowlane. Ostrowski opracowuje statut Tomaszowskiej Kompanii Fabryczno-Handlowej oraz Tomaszowskiej Rosyjsko-Chińskiej Kompanii, zwraca się również do prezesa Banku Polskiego, Ludwika hrabiego Jelskiego z propozycją projektu urządzenia składu wełny i uruchomienia w Tomaszowie filii Banku. W swoim memoriale Do JW Radcy Stanu Prezesa Banku Polskiego prezentuje strukturę tomaszowskich przedsiębiorstw:
„Tomaszów liczy na teraz fabrykantów sukna posiadających własne apretury,* po większej części farbiarnie (…); exspediujących sukna do Rosji na własne conto w liczbie sześciu. Ci fabrykanci mają w Tomaszowie własne domy, posiadłości, pałace, ogrody.”
Ostrowski wspomina najbogatszych wówczas fabrykantów: Wilhelma Blachmanna, Jana Krzysztofa Gröhe, Wilhelma Hertela, Karola Uhlmana, Lewka Sybera, Wilhelma Puscha. W swoim piśmie przywołuje również dwóch „entreprenerów** wielkich przędzalni wełny”, ich „machiny przędzalne i do apretury służące, wodą poruszane dniem i nocą.” Ma na myśli Starą Przędzalnię Edwarda Barchwitza i Adolfa Offermana (produkcja od 1825 roku) oraz Batavię Benjamina Hütmanna i Franciszka Dantine’a (produkcja od 1827 roku). Jest przekonania, że obie przędzalnie dostarczają przędzy w „gatunkach najprzedniejszych” wyprzedzających niemieckie oraz niderlandzkie produkcje. Ostrowski przywołuje zarówno fabrykantów, jak i majstrów oraz ubogich sukienników posiadających jedynie własne, domowe warsztaty. Mimo iż Bank Polski nie przychyla się do jego propozycji założenia filii, oferuje tomaszowskim sukiennikom kredyty na zakup wełny oraz pomoc właścicielowi dóbr tomaszowskich w uruchomieniu składu wełny.
Tomaszów stopniowo staje się jednym z największych ośrodków przemysłowych w ówczesnym województwie mazowieckim. Od 1824 roku posiada status osady przemysłowo-handlowej, liczba tomaszowskich warsztatów sukienniczych nieustannie rośnie (w 1823 wynosi 56, trzy lata później 256). W 1828 roku wartość produkcji przemysłu tomaszowskiego przekracza 3,5 miliarda złotych, co stanowi 7,74% wartości wyprodukowanych tkanin wełnianych Królestwa Polskiego i około 15,65% województwa mazowieckiego.*** Tkaniny tomaszowskie trafiają nie tylko na rynek Królestwa, ale także na rynek wschodni. 6 lipca 1830 roku Tomaszów zyskuje prawa miejskie, liczy wtedy 500 domów i 3250 mieszkańców. Posiada pocztę, urząd skarbowy, ekspedycję towarów, hotel, aptekę i teatr Apollo.**** Mimo wydarzeń w kraju (wybuch i upadek powstania listopadowego) oraz w mieście (emigracja i śmierć Ostrowskiego), przemysł tomaszowski stopniowo wychodzi z impasu. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XIX wieku wzrasta produkcja, produkuje się: sukno cienkie i średnie, tkaniny wełniane, kort, dywany, czerkas i tkaniny tałesowe. Rozwijają się przędzalnie oraz farbiarnie i folusze, następuje mechanizacja przemysłu oraz elektryfikacja fabryk. Przełom wieków XIX/XX oraz początek nowego stulecia to dla Tomaszowa intensywny czas pracy przemysłowej.
*Apretura to miejsce wykończania tkanin surowych lub już ufarbowanych. Proces wykończeniowy obejmował: folowanie, pranie, suszenie, postrzyganie, szczotkowanie i gładzenie. Fragmenty memoriału pochodzą z: Tomaszów Mazowiecki na progu kariery przemysłowej. Memoriał Antoniego Ostrowskiego właściciela dóbr ujezdzkich do prezesa Banku Polskiego, red. R. Kotewicz, Piotrków Trybunalski 1986, s. 6.
** Dzierżawcy tomaszowskich dóbr Ostrowskiego.
*** P. Chwaliński, Zakłady H. Landsberga w Tomaszowie Mazowieckim w latach 1857-1939, Łódź 2009, s. 15-16.
**** Tamże, s. 17.
W galerii zdjęć:
1/2. Widok fabryk Maurycego Piescha i Jakuba Halperna, ul. św. Tekli, zbiory Jerzego Pawlika.
3. Budynek Batavii, źródło: „Echo Mazowieckie” 1927 nr 33.
4. Panorama przemysłowego Tomaszowa, datacja: 1910-1939, zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego.
5. Widok Tomaszowa, zbiory Jerzego Pawlika.
6. Panorama miasta, zdjęcie z 1943, zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego.
7. Domy tkaczy wybudowane przez Ostrowskiego, zdjęcie z 1940, zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego.
Wirtualna wystawa Miasto-Fabryka poświęcona jest wybranym fabrykom i fabrykantom Tomaszowa Mazowieckiego przełomu wieków XIX/XX. Ma ona charakter przeglądowy, z czasem będzie rozbudowywana o kolejne materiały tekstowe i fotograficzne. Wystawa jest częścią projektu Membrany Fundacji Pasaże Pamięci. Dofinansowano ze środków Muzeum Historii Polski w Warszawie w ramach programu Patriotyzm Jutra. Wystawę przygotowała dr Justyna Biernat w oparciu o źródła archiwalne, materiały bibliograficzne, notatki „Fabryki dawnego Tomaszowa” Mariana Fronczkowskiego, jak również prywatne kolekcje Jerzego Pawlika i Wiesława Strzeleckiego.
Gubernia Mazowiecka. Dobra Tomaszów sprzed 1867 roku. Źródło: Zbiory Archiwum Państwowego w Łodzi. Zbiór Kartograficzny, sygn. 4354.
Plan kanalizacyjny Tomaszowa Mazowieckiego z 1926 roku. Na planie zaznaczono wybrane fabryki. Fabryka Bornsteina mieściła się poza obrębem powyższej mapy (ulica Warszawska 59/71). Źródło: Zbiory Archiwum Państwowego Piotrkowa Trybunalskiego (Oddział w Tomaszowie). Akta MRN i PMRN, zesp. 213, sygn. 1703.
FABRYKA DYWANÓW, CHODNIKÓW I WYROBÓW KOKOSOWYCH
Osada fabryczna, którą nazywano Rolandowem czy też Rolandówką mieściła się w sąsiedztwie Fabryki Dywanów i Chodników Edwarda Rolanda. Początkowo liczyła około dziesięciu domów zamieszkiwanych przede wszystkim przez robotników. Właścicielami fabryki byli synowie Rolanda: Samuel i Gustaw oraz jego zięć Aleksander Müller. Wspólnicy zdecydowali wznieść mury tej fabryki w 1895 roku, ponieważ rozbudowa i modernizacja dotychczasowego budynku przy ulicy Kaliskiej nie była możliwa. Wykupili więc od Juliusza hrabiego Ostrowskiego teren w lesie zwanym „Nad gościńcem” przy drodze ze wsi Niebrów do Tomaszowa.
Fabryka posiadała przędzalnię (trzysta wrzecion), tkalnię (dwieście warsztatów mechanicznych i trzydzieści sześć ręcznych) oraz farbiarnię (sześć kadzi do gotowania), zainstalowano w niej oświetlenie elektryczne. Produkowała dywany, chodniki i wycieraczki z surowców takich jak: wełna, juta, włókna kokosowe, papier i len. Na przełomie XIX/XX wieku w fabryce pracowało sześćdziesięciu mężczyzn, trzydzieści jeden kobiet i czworo „podrostków” w wieku 12-15 lat, łącznie dziewięćdziesiąt pięć osób.
W 1912 roku wyłącznym właścicielem fabryki został Aleksander Müller. Zanim poznał on Benjamina Eduarda (Edwarda) Rolanda i poślubił jego córkę Emilię pełnił funkcję prokurenta w fabryce sukna Edmunda Fryderyka Knothe. Po przejęciu fabryki dywanów nawiązał kontakty handlowe z Rosją, odwiedzał swoje filie w Moskwie, Petersburgu i Odessie. Müller był aktywnym członkiem ewangelicko-augsburskiej parafii jako członek Kolegium Kościelnego. Na jego terenach przy ulicy Jeziornej 11 i pod jego patronatem otworzono Ewangelicki Dom Opieki dla Starców i Biedoty. Zasiadał w komitecie budowy kościoła Zbawiciela przy ulicy świętego Antoniego, był współzałożycielem w 1903 roku siedmioklasowej Szkoły Handlowej, a także działaczem w Tomaszowskiej Ochotniczej Straży Ogniowej.*
zbiory Jerzego Pawlika
Kontynuował on prace swojego teścia, który karierę przemysłową rozpoczynał od małego zakładu rzemieślniczego przy ulicy Polnej. Początkowo Roland zarządzał jedynie dwoma działami: przędzalnią „o dwu kółkach pospolitych”** oraz tkalnią o dwóch ręcznych warsztatach do tkanin gładkich, przezroczystych. Zatrudniał jednego czeladnika i jednego pomocnika, sam będąc majstrem. Stopniowo zwiększał swoją produkcję, specjalizując się w wyrobie czerkasu, surowców wełnianych i półwełnianych, a także perkalu białego, chinganu, kolorowych batystów, barchanu, chustek, szali. Z czasem swoje przedsiębiorstwo przeniósł na ulicę Kaliską, by wkrótce przekazać je synom i zięciowi.
Zgodnie z zestawieniami produkcji sukcesorów Rolanda jej najwyższa wartość przypadła na rok 1899, po czym nastąpiło zahamowanie z powodu wojny rosyjsko-japońskiej oraz wydarzeń rewolucyjnych. Pracownicy Fabryki Dywanów włączyli się w strajki przeciw wielogodzinnej pracy (pracowano od godziny 6.30 do godziny 19.00 z przerwą na obiad pomiędzy godzinami 12.00, a 13.00) oraz przeciw istniejącemu od 1898 roku regulaminowi fabrycznemu zwanemu Tabelą kar.***
W chwili wybuchu I wojny światowej w fabryce pracowało trzystu pięćdziesięciu robotników, czynnych było dwieście sześćdziesiąt krosien i dwa tysiące wrzecion. Od 1920 roku firma zaczęła produkować sukno, a jej nazwa brzmiała Fabryka Sukna, Dywanów i Chodników Aleksandra Müllera.
**Od Rolanda do Weltomu, red. A. Wojciechowski, Łódź 1978, s. 1-2.
***Tabela kar
Paragraf 1 Każdy pracownik przychodzący do pracy z opóźnieniem od 5 do 10 minut (po gwizdku parowym) płaci karę 5 kopiejek, od 15 do 30 minut – 15 kopiejek, a ci co spóźnią się ponad 30 minut nie będą wpuszczeni do fabryki i muszą czekać aż do przerwy w pracy, tzn. do godziny 12.00.
Paragraf 2 Robotnicy, którzy bez usprawiedliwienia nie stawiają się do pracy płacą karę za każdy dzień po 30 kopiejek, za dnie opuszczone zatrzymana im zostaje wypłata.
Paragraf 3 Za odejście od maszyny do warsztatu, za rozmowę z drugimi robotnikami, tak że ci nie będą mogli pracować – kara 5 kopiejek.
Paragraf 4 Za niewyczyszczenie maszyny – 15 kopiejek kary.
Paragraf 5 Za naruszenie ciszy przy pracy krzykiem, hałasem, tarmoszenie – od 5 do 50 kopiejek.
Paragraf 6 Za nieposłuszeństwo – od 5 do 50 kopiejek.
Paragraf 7 Za ordynarność i głupie wyrażania robotników – od 10 do 50 kopiejek.
Paragraf 8 Za palenie papierosów w fabryce i za nieostrożne obchodzenie się z ogniem – od 5 do 10 kopiejek.
Paragraf 9 Za felery w towarze i nieuważną pracę – od 20 do 80 kopiejek.
Paragraf 10 Za umyślne niszczenie urządzeń fabrycznych – wydalenie z pracy.
W galerii zdjęć:
1. Widok fabryki Edwarda Rolanda, źródło: Od Rolanda do Weltomu...
2. W tle pracujących fabryka Rolanda, zbiory Jerzego Pawlika.
3. Fabryka Filców i Tkanin Technicznych Spółka Akcyjna Lüdert & Müller, dawna Batavia, datacja 1939, zbiory Wiesława Strzeleckiego.
4/5/6/7/8. Rachunki i korespondencja Fabryki Dywanów, zbiory Jerzego Pawlika.
9. Pieczątka Aleksandra Müllera, zbiory Jerzego Pawlika.
10/11. Aleksander Müller, zbiory kolejno: Jerzego Pawlika i Narodowego Archiwum Cyfrowego.
FABRYKA SUKNA HILAREGO LANDSBERGA
Projekt budowy fabryki Hilarego Landsberga, rok 1887,Archiwum Państwowe w Łodzi, sygn. 39/1/0/4/225
Projekt budowy przez Hilarego Landsberga domu mieszkalnego i stróżówki przy ul. Gustownej 438 i 439, rok 1890, Archiwum Państwowe w Łodzi sygn. 39/1/0/4/1697
Chil (Hilary) Landsberg założył swoją firmę w 1857 roku. Początkowo posiadała ona jedynie trzy warsztaty tkackie i zatrudniała trzy osoby. Własne hale produkcyjne Landsberg wybudował na początku lat osiemdziesiątych XIX wieku przy ulicy Gustownej 439. Były to: przędzalnia, mechaniczna tkalnia, farbiarnia i wykończalnia. W 1885 roku pracowało u niego piętnastu robotników, w tym cztery kobiety oraz czterech chłopców poniżej czternastego roku życia. W przeciągu dziesięciu kolejnych lat zatrudnienie wzrosło do dwustu ośmiu osób. W 1895 roku syn Hilarego Feliks rozbudował tereny fabryczne przy ulicy Miłej. Powstał magazyn wełny i nastąpiła elektryfikacja fabryki (była to pierwsza elektryfikacja fabryki w Tomaszowie oraz jedna z pierwszych w guberni piotrkowskiej). W 1898 roku przedsiębiorstwo ojca przejął Feliks i uczynił je spółką akcyjną, która w 1907 roku otrzymała nazwę Towarzystwo Akcyjne Fabryk Sukna H. Landsberg. Spółką zarządzał wraz ze swoim bratem Aleksandrem.
W dobie strajków robotniczych pracownicy Landsberga odmówili pracy. Trwało to dwa tygodnie w dniach od 1 do 14 lutego 1905 roku, fabrykant nie zdołał wówczas podjąć produkcji mimo łamistrajków i obecności ochrony straży ziemskiej.
Od 1908 roku firma cieszyła się silnym wzrostem produkcji za sprawą nowej maszyny parowej, a także dzięki aparatowi suszarniczemu oraz basenowi do mycia wełny. Praca w fabryce przed strajkiem trwała od godziny 6.30 do 18.30. Najwcześniej w fabryce musieli się pojawiać maszynista i palacze, wychodzili oni również najpóźniej spośród wszystkich pracowników. Przerwa obiadowa miała miejsce między godziną 12.00 a 13.30. Zatrzymywano wówczas maszynę parową i można było opuścić teren fabryki. Fabryka była zamknięta we wszystkie niedziele i święta katolickie. Nocna zmiana obejmowała jedynie robotników przędzalni (godziny: 18.00-4.00 z przerwą między 24.00, a 0.30).*
Towarzystwo Akcyjne Fabryk Sukna H. Landsberga regulowało obowiązki i przywileje pracownicze. Pracownicy mieli prawo do nieodpłatnej opieki medycznej, lekarstw oraz przebywania w szpitalu na koszt fabryki. W fabryce w latach dziewięćdziesiątych powstało ambulatorium z jednym łóżkiem jako przyzakładowa placówka lecznicza (lekarz pojawiał się tam dwa lub trzy razy w tygodniu). Lekarzem fabrycznym w firmie Landsbergów był doktor Seweryn Sterling. Zajmował się on również robotnikami w fabrykach: Jakuba Halperna, Dawida Bornsteina oraz Mordki Salomonowicza.
Fabryka posiadała Tabelę kar podzieloną na trzy części. Karano pieniężnie za spóźnienia do pracy, nieostrożne obchodzenie się z ogniem, niezachowanie czystości w budynkach fabrycznych, za czyszczenie maszyn pozostających w ruchu, jak również za niedbalstwo. Zabraniano urządzania gier za pieniądze, palenia tytoniu w nieodpowiednich miejscach, spożywania napojów odurzających, zakłócania pracy krzykiem, kłótniami, bijatykami.
Landsbergowie udzielali się aktywnie w życiu miasta. Aleksander był pierwszym prezesem tomaszowskiej gminy żydowskiej. Wraz z Feliksem założył w 1905 roku Tomaszowski Teatr Miejski. Po śmierci Aleksandra spółka akcyjna przyznawała zdolnej młodzieży stypendia im. Aleksandra Landsberga za wyniki w nauce.
*P. Chwaliński, Zakłady H. Landsberga…
W galerii zdjęć:
1/2. Widok fabryki Landsberga, zbiory Jerzego Pawlika.
3. Korespondencja z okresu okupacji, zbiory Jerzego Pawlika.
4. Plomba fabryki Landsberga, zbiory Jerzego Pawlika.
5. Fabryka Sukna i Kortów, źródło: „Rocznik Adresowy Guberni Królestwa Polskiego na rok 1900”, Warszawa 1899.
APRETURA I FARBIARNIA MAURYCEGO PIESCHA
Przedsiębiorstwo Maurycego Piescha Farberei und Appretur Moritz Piesch, na które składała się apretura i farbiarnia, powstało w 1874 roku. Piesch przybył do Tomaszowa z Bielska-Białej w 1873 roku i znalazł zatrudnienie jako księgowy w przędzalni Adolfa Elbela. Wkrótce poślubił córkę Adolfa Elżbietę, a po jej śmierci Zofię Elbel (również córkę Adolfa). W 1877 roku wraz z Dawidem Halpernem powołał do istnienia Tomaszowską Ochotniczą Straż Ogniową i został jej pierwszym komendantem. Wspierał finansowo budowę kościoła Zbawiciela przy ulicy świętego Antoniego, a także budowę Szkoły Handlowej. W celach handlowych podróżował do Chin, Japonii oraz Ameryki Północnej.
Projekt budowy domu przez Maurycego Piescha, rok 1889, Archiwum Państwowe w Łodzi, sygn. 39/1/0/4/782
Projekt budowy oficyny przez Maurycego Piescha, rok 1893, Archiwum Państwowe w Łodzi, sygn. 39/1/0/4/3000
Fabryki Piescha znajdowały się przy ulicy świętej Tekli. Początkowo był to niewielki zakład zatrudniający czterdziestu trzech robotników. Z czasem wybudowano wozownię i stajnię, dobudowano piętro nad magazynem wełny (1895 rok), zainstalowano kocioł parowy, pojawiły się oficyny mieszkalne dla robotników fabryki oraz pałac fabrykanta. W 1910 roku wybudowano nową apreturę z zapleczem magazynowym, w latach 1898-1900 w fabryce Piescha było zatrudnionych od trzystu dwudziestu dziewięciu do trzystu sześćdziesięciu trzech robotników. Towar eksportowano na rynek rosyjski oraz na Kaukaz, Orenburg i Daleki Wschód. Po śmierci Maurycego Piescha w 1914 roku przedsiębiorstwo stało się spółką akcyjną pod nazwą Generalna Kampania Przemysłu Przędzalniczego, Towarzystwo Anonimowe Zakładów Allart, Rousseau i Spółka. W 1925 roku Allart i Rousseau przejęli pozostałe udziały (posiadali ich 25%) i stali się właścicielami fabryki.
Maurycy Piesch od 1896 roku był również współwłaścicielem, obok Ignacego Sachsa, tomaszowskiej fabryki zapałek. Mieściła się ona przy zbiegu ulic świętej Tekli i Farnej, zapoczątkowała w Tomaszowie rozwój przemysłu chemicznego. W 1899 roku fabryka zatrudniała stu siedemnastu pracowników. Produkowano zapałki zwane szwedzkimi, stanowiły one nowość na rynku rosyjskim. Nowością były także ilustracje na tomaszowskich „zapałkach kawaleryjskich”, ponieważ przedstawiały wizerunki kobiet.
Pracownicy fabryki Piescha aktywnie włączyli się w tomaszowskie strajki. Do masowych wystąpień w Tomaszowie doszło w 1904 roku. Rozpoczęli je robotnicy prasowalni w jego apreturze, którzy 16 stycznia siłą usunęli z pracy majstra Józefa Grajwicha. W fabryce zapałek 16 marca z kolei usunięto majstra Brunona Eichlera, wystąpieniem kierowali: Adam Nowak, Jakub Niedzielski i Szymon Warych. 31 stycznia 1905 roku grupa stu pięćdziesięciu robotników z fabryki Piescha obchodziła wszystkie zakłady, nawołując do zaprzestania pracy. Dnia 1 lutego unieruchomiono wszystkie 43 fabryki, w których łącznie pracowało 3447 osób. Strajkujący zgromadzili się na placu miejskim, przemawiał do nich robotnik fabryki Piescha – Wilanowski.* 6 lutego robotnicy zostali rozproszeni przez wojsko. Uzyskali jednak podwyżki płac oraz skrócono ich dzień pracy. O tomaszowskich strajkach pisano w Tygodniu Piotrkowskim:
„Po dwutygodniowym bezrobociu, we wtorek 14bm wszystkie tutejsze fabryki poszły w ruch, robotnikom podwyższono płacę przeciętnie o 10 kop. dziennie tj. 60 kop. tygodniowo. Strajk odbył się bardzo spokojnie i gdyby pracodawcy wcześniej zaproponowali powyższe podwyższenie, to przypuszczać można, że skończyłby się znacznie wcześniej.”**
**Z Tomaszowa Rawskiego, „Tydzień Piotrkowski” 1905 nr 9, 26 lutego, s. 3.
W galerii zdjęć:
1/2/3/4/5. Widok pałacu i zabudowań przypałacowych Piescha, zbiory Jerzego Pawlika.
6/7. Korespondencja z okresu okupacji, zbiory Jerzego Pawlika.
8. Tereny przypałacowe Piescha, zbiory Jerzego Pawlika.
9. Rodzina Pieschów przed pałacem, zbiory Jerzego Pawlika.
10/11. Reklama fabryk Piescha, źródło: „Rocznik Adresowy Guberni Królestwa Polskiego na rok 1900”, Warszawa 1899.
FABRYKA SUKNA I KORTÓW ZUSMANA BORNSTEINA
Zanim Zusman Bornstein otworzył swoją fabrykę prowadził działalność wytwórczą przy użyciu zaledwie dwóch krosien ręcznych. Był rok 1857, w Starzycach funkcjonowała wówczas fabryka Fryderyka Stumpfa (przybył do Tomaszowa z Zielonej Góry w 1824 roku), na którą składały się: tkalnia, przędzalnia, apretura i farbiarnia. Stumpf wydzierżawił ziemię w 1833 roku, wybudował tkalnię i wyposażył ją w szesnaście warsztatów tkackich. Posiadał również folusz oraz farbiarnię z siedmioma kotłami. Jeszcze w latach pięćdziesiątych XIX wieku zakład posługiwał się napędem wodnym. Zatrudniano wtedy osiemdziesięciu pracowników, dyrektorem fabryki był Karol Sarre. W latach sześćdziesiątych unowocześniono maszyny i zwiększono produkcję sukna cienkiego. Po śmierci Stumpfa przedsiębiorstwo przejął jego syn Otto, z czasem pojawiły się w firmie zadłużenia i w 1870 roku zaprzestała ona produkcji. Dziewiętnaście lat później w osadzie Starzyce wybudowana zostaje nowa tkalnia, farbiarnia, wykończalnia i pralnia wełny za sprawą Zusmana Bornsteina.
Zbiory Jerzego Pawlika
Pojawiły się dwa zbiorniki wodne niezbędne do wykończania tkanin. Fabryka produkowała satynę, ksatory, syberynę i zatrudniała dwustu pracowników. Po śmierci Bornsteina w 1911 roku sukcesorzy założyli spółkę akcyjną Fabryka Sukna i Kortów Z. Bornstein S. A. Udziałowcami stali się synowie Zusmana: Adam i Emanuel. W 1913 roku fabrykę zelektryfikowano, wyrabiała ona tkaniny wełniane, zgrzebne i czesankowe. Rodzina Bornsteinów prowadziła także farbiarnię wełny i przędzy czesankowej, której właścicielem był Ignacy Bornstein. Zatrudniał on piętnastu robotników.
W galerii zdjęć:
1. Zbiory Jerzego Pawlika.
2. Plomba fabryki Bornsteina, zbiory Jerzego Pawlika.
3. Wystawa sukna Bornsteina, źródło: „Ilustrowana Republika” 1929, 17 maja.
4. Informacja prasowa, źródło: „Ilustrowana Republika” 1929, 17 maja.
5. Informacja prasowa, źródło: „Ilustrowana Republika” 1932, 13 stycznia.
BROWAR PAROWY – FABRYKA WÓD GAZOWANYCH
Browar parowy i Fabryka Wód Gazowanych polecały smakoszom: jasne i ciemne piwa, lemoniady (malinową, cytrynową, pomarańczową), kryształ, rum mrożony oraz kalwilę. W „Przewodniku po mieście i okolicy” (1935 rok) firma przy ulicy Browarnej 9-13 reklamowała się również naturalnymi oranżadami „najprzedniej jakości o wyśmienitym smaku”. Browar został założony w 1890 roku przez braci: Fryderyka Oskara i Fryderyka Aleksandra Knothe. Oskar Knothe wraz z rodziną mieszkał na posesji Browaru, który po 1918 roku był zarządzany przez syna Oskara – Ryszarda. Spółka należała wówczas do jednego z największych przedsiębiorstw branży przetwórstwa spożywczego w powiecie brzezińskim. Zatrudniała od dwudziestu trzech do trzydziestu robotników, w tym pięć kobiet i produkowała około trzech tysięcy hektolitrów piwa rocznie. Teren fabryczny składał się z: dwupiętrowego, murowanego budynku browaru, budynku fabryki wód gazowanych, dwupiętrowej chłodni, suszarni, butelkowni, słodowni, warsztatu, garażu, stajni i obory.
Rodzina Knothe od pokoleń była rodziną przedsiębiorców. Bracia Tobiasz Emanuel i Fryderyk Tobiasz (dziadek Oskara i Aleksandra) przybyli do Tomaszowa ze Zgorzelca w pierwszej połowie XIX wieku. Przy Rynku świętego Józefa wybudowali murowany dom z pomieszczeniami warsztatowymi. Byli w posiadaniu dwóch tkalni zatrudniających łącznie czternaście osób. Bracia stali się inicjatorami powstania Tomaszowskiej Kompanii Foluszniczej oraz folusza nad Wolbórką. Wytwórnia Bracia Knothe z czasem zmechanizowała swoje warsztaty i wyspecjalizowała się w produkcji sukna, rypsu oraz trykotaży nagrodzonych w 1882 roku w Moskwie za swoją wysoką jakość. Prowadzenie firmy po śmierci ojca Fryderyka Tobiasza w 1866 roku przejął Edmund (ojciec Oskara i Aleksandra), przekształcając jej nazwę na Wytwórnia Sukna E. Knothe.
W galerii zdjęć:
1. Kamienica Knothe przy rynku św. Józefa, zbiory Jerzego Pawlika.
2. Reklama piwa Knothe, zbiory Jerzego Pawlika.
3. Wyrób z fabryki Knothe, zbiory Jerzego Pawlika.
4. Siwobrody Edmund Knothe wraz z synami (od lewej): Oskarem, Aleksandrem i Ludwikiem. Zbiory Pawła Ulężałki.
5. Rodzina Knothe (Edmund Knothe, jego brat Karol Knothe i zięć Gustaw Bartke), zbiory Jerzego Pawlika.
6. Rodzina Knothe, zbiory Jerzego Pawlika.
7. Reklama Knothe, źródło: „Rocznik Adresowy Guberni Królestwa Polskiego na rok 1900”, Warszawa 1899.
Druk Komitetu Tomaszowskiego Narodowego Związku Robotniczego. Źródło: Biblioteka Narodowa. Sygn. DŻS IA 4h Cim.
Reklamy tomaszowskich fabrykantów. Źródło: Broszura Tomaszowskiej Ochotniczej Straży Ogniowej z okazji jubileuszu pięćdziesięciolecia istnienia, rok 1927.
Bądź pierwszym który skomentuje