Dzieci getta

Salomon, Mordechaj, Jenta, Miriam, Melech i Perla to jedne z wielu imion dzieci, które urodziły się w Tomaszowie Mazowieckim w trakcie istnienia getta. Dzieci te rodziły się najczęściej w domach z udziałem akuszerek, czasem w szpitalu żydowskim położonym na terenie getta. Zanim powstał szpital żydowski, a było to 13 lipca 1941 roku, niektóre dzieci przychodziły na świat w szpitalu miejskim przy ulicy Antoniego. Zdarzało się, że rodzące Żydówki trafiały tam pod koniec 1941 roku, a więc kiedy funkcjonował szpital gettowy.    

W książce „Dzieci tomaszowskiego getta/Children of the Tomaszów Mazowiecki Ghetto” odzyskujemy imiona najmłodszych dzieci żydowskich. Staramy się dowiedzieć jak najwięcej o noworodkach, ich rodzinach i miejscach narodzin. Przyjmujemy, że ścisłe, zamknięte getto usytuowane w centrum Tomaszowa, istniało w latach 1941-1942. Proces likwidacji trójdzielnej dzielnicy żydowskiej i przesiedleń Żydów do jej centralnej części rozpoczął się pod koniec 1940 roku. „Małe getto”, czyli obóz pracy przymusowej dla Żydów został wyodrębniony 2 listopada 1942 roku. Do tego czasu od 1 stycznia 1941 roku urodziło się 174 dzieci żydowskich.   

Ostatnie dziecko urodzone w tomaszowskim getcie to dziewczynka o imieniu Basia, córka Minki Landsberg i Pinkusa Klejnmana. Basia przyszła na świat 2 października 1942 roku przy ulicy Radomerstrasse 11 [obecnie Bohaterów Getta, przed wojną Bóżniczna].

Osoby zainteresowane nabyciem książki lub zorganizowaniem spotkań autorskich proszone są o kontakt: fundacja.pasazepamieci@gmail.com. Wszystkie wpłaty dokonane za książkę (55 zł/sztukę) są przeznaczane na cele statutowe Fundacji. Książka została wydana dzięki Stowarzyszeniu Żydowski Instytut Historyczny, ze środków własnych Fundacji Pasaże Pamięci, ze środków zebranych podczas zbiórki publicznej oraz dzięki darczyńcom: Tony’emu Bernardowi, Allanowi Chernoffowi, Sheldonowi Romerowi i Polfarmex S.A.

Premiera książki „Dzieci tomaszowskiego getta/Children of the Tomaszów Mazowiecki Ghetto” odbyła się 30 czerwca 2023 roku w sali koncertowej Miejskiego Centrum Kultury przy Placu Kościuszki 18 w Tomaszowie. Podczas spotkania autorzy publikacji opowiedzieli o procesie powstawania książki oraz poszczególnych rozdziałach wplecionych pomiędzy karty dzieci, które stanowią trzon książki.

Jeden z rozdziałów książki został poświęcony ślubom w tomaszowskim getcie, ze szczególnym uwzględnieniem rodziców noworodków. Ostatni religijny związek małżeński z udziałem członka rabinatu Icka Warszawskiego zawarli 22-letni: Halina Aronson i Henryk Bierzyński 30 października 1942 roku. Odbywała się już wówczas likwidacja tomaszowskiego getta.

Henryk Bierzyński przeżył wojnę, a zgromadzona podczas premiery publiczność miała możliwość wysłuchania jego syna, Tony’ego Bernarda, który podzielił się swoimi wspomnieniami o ojcu oraz wiedzą na temat relacji Halinki i Heńka.

Dziękujemy Piotrowi Modlińskiemu za przygotowanie fotorelacji z premiery, zaś Marcinowi Stańcowi za prezentację instalacji artystycznej z wykorzystaniem fotografii rodziców noworodków tomaszowskiego getta.

Happening upamiętniający dzieci. 1 czerwca 2021, fot. Magdalena Kieroń

Książka jest owocem prac wolontaryjnej grupy badawczej, która została zawiązana w maju 2021 roku. Wówczas to Agnieszka K. Kuba, Bernadetta Czapska, Sławomir Fałek i Rafał Piekarski pod opieką merytoryczną dr Justyny Biernat opracowywali bazę noworodków. Na podstawie materiałów źródłowych badaczom udało się stworzyć karty wszystkich dzieci urodzonych w tomaszowskim getcie. 1 czerwca 2021 roku odbył się happening, którego opieką artystyczną zajęła się dr Aleksandra Ignasiak. W przygotowanie happeningu zaangażowali się studenci łódzkiej Akademii Sztuk Pięknych. Uczelnia objęła honorowy patronat nad działaniem.

Happening został zorganizowany przez Fundację Pasaże Pamięci we współpracy z Akademią Sztuk Pięknych w Łodzi [Pracownia Działań Malarskich w Przestrzeni Publicznej] oraz Miejską Biblioteką Publiczną w Tomaszowie Mazowieckim. Odbył się dzięki zgodzie Zarządu Dróg i Utrzymania Miasta, za co organizatorzy projektu serdecznie dziękują.
Podczas happeningu imiona wszystkich noworodków znalazły się na chodnikach dawnego getta.